Τρίτη, 19 Μαρ, 2024
Χρύσανθου και Δαρείας μαρτύρων, Κλαυδίου, Ιλαρίας, Ιάσονος, Μάυρου και Παγχαρίου μαρτ.
ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Τ.Θ. 1602
Τ.Κ. 51006 Θεσσαλονίκη
Τηλ.: 2310 286247
Fax.: 2310 276590

Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΑΡΜΕΝΙΩΝ ΣΤΑ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΑ



Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΑΡΜΕΝΙΩΝ ΣΤΑ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΑ

Πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης
Ὁμ. Καθηγητὴς Α.Π.Θ
 

Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΑΡΜΕΝΙΩΝ ΣΤΑ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΑ
                                    Ποιοὶ ἔχουν δίκαιο;                                

 

1. Ἐξισώνονται θύτες καὶ θύματα, ἐπιτιθέμενοι καὶ ἀμυνόμενοι,       
αἱρετικοὶ καὶ Ὀρθόδοξοι

       Ἐξένισαν καὶ ἐξέπληξαν πολλοὺς οἱ μεταδοθεῖσες ἀπὸ τὶς τηλεοράσεις καὶ τὸ Διαδίκτυο εἰκόνες τῆς σύγκρουσης Ἑλλήνων καὶ Ἀρμενίων κληρικῶν καὶ μοναχῶν πρὸ τοῦ Παναγίου Τάφου. Πρόκειται ἀσφαλῶς γιὰ λυπηρὸ γεγονός, ἐκ πρώτης ὄψεως καταδικαστέο καὶ ἀπορριπτέο, ἀφοῦ οἱ μαθητὲς καὶ ὁπαδοὶ τοῦ πράου καὶ εἰρηνικοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, πολὺ περισσότερο ἐξ αὐτῶν κληρικοὶ καὶ μοναχοί, πρέπει νὰ εἶναι πράοι, ἐπιεικεῖς καὶ εἰρηνικοί, μὴ ἀνθιστάμενοι, ἀκόμη καὶ ὅταν τοὺς ἐπιτίθενται, στρέφουν καὶ τὸ ἀριστερὸ μάγουλο σ' αὐτὸν ποὺ τοὺς ραπίζει τὸ δεξιό, χωρὶς νὰ ἀνταποδίδουν τὸ κτύπημα (βλ. σημ. 1).
       Ἔτσι πρέπει ὄντως νὰ συμπεριφέρονται οἱ χριστιανοὶ σὲ προσωπικὸ ἐπίπεδο, ὅταν προσωπικὰ θίγονται καὶ ἀδικοῦνται. Δὲν πρέπει νὰ ἀνθίστανται, οὔτε πολὺ περισσότερο νὰ ἀνταποδίδουν κτυπήματα, ἀκόμη καὶ ὅταν ἀπειλεῖται ἡ ζωὴ τους, διότι ὅπως ἐπιγραμματικὰ τὸ διετύπωσε ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος καὶ τὸ ἀνέπτυξε θαυμάσια σὲ ὁμότιτλο ἔργο του: "Τὸν ἑαυτὸν μὴ ἀδικοῦντα οὐδεὶς παραβλᾶψαι δύνανται". Τὸ πράγμα ὅμως ἀλλάζει, ὅταν προσβάλλονται τὰ ὅσια καὶ τὰ ἱερά, ὅταν βλασφημεῖται ὁ Θεός, "ὅταν Θεὸς τὸ κινδυνευόμενον", κατὰ τὴν σταθερὴ πατερικὴ θέση. Τότε οἱ πρᾶοι καὶ εἰρηνικοὶ Χριστιανοὶ γίνονται μαχητικοὶ καὶ ἀγωνιστικοί, ἀποκρούουν καὶ ἀπομακρύνουν τοὺς βλάσφημους, ὅπως ἔπραξε ὁ ἴδιος ὁ Χριστὸς μὲ ὀργή, ὅταν ἀπεμέκρυνε τοὺς ἐμπόρους ἀπὸ τὸν ναὸ τοῦ Σολομῶντος. Ὅπως ἐπὶ χίλια χρόνια ἔπραττε ἡ Ρωμανία, τὸ Βυζάντιο, ἀποκρούουσα τοὺς ἐχθροὺς τοῦ Σταυροῦ καὶ ψάλλουσα τὸ "Σῶσον Κύριε τὸν λαόν σου καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου, νίκας τοῖς βασιλεῦσι κατὰ βαρβάρων δωρούμενος καὶ τὸν σὸν φυλάττων διὰ τοῦ Σταυροῦ σου πολίτευμα". Ἔτσι ἔπραξαν καὶ πολλοὶ ἅγιοι ἀντιμετωπίζοντας αἱρετικοὺς ἢ ἀσύστολα ἁμαρτάνοντες, ὅπως π.χ. ὁ ἅγιος Νικόλαος, ποὺ χαρακτηρίζεται ὡς "εἰκόνα πραότητος", ὁ ὁποῖος κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Α΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου (325), παρόντος τοῦ Μ. Κωνσταντίνου, ἐρράπισε τὸν Ἄρειο, ποὺ βλασφημοῦσε μὲ τὴν διδασκαλία του τὴν θεότητα τοῦ Χριστοῦ. Ἔτσι ἔπραξε καὶ ὁ ἅγιος Ἀμβρόσιος Μεδιολάνων, ὁ ὁποῖος ἐξεδίωξε ἀπὸ τὸν ναὸ τὸν πανίσχυρο αὐτοκράτορα Θεοδόσιο Α΄ (379-395), μετὰ τὴν φρικτὴ σφαγὴ ἑπτὰ χιλιάδων Θεσσαλονικέων στὸν ἱππόδρομο τῆς Θεσσαλονίκης (390), γιὰ νὰ τὸν ὁδηγήσει σὲ μετάνοια καὶ γιὰ νὰ μὴν μιανθεῖ ὁ χῶρος τοῦ ναοῦ ἀπὸ τὸν ὑπεύθυνο τῆς σφαγῆς χιλιάδων ἀθώων ἀνθρώπων.
       Ἱστορικὰ καὶ ἠθικὰ τὸ πράγμα εἶναι ὁλοφάνερο καὶ εὐδιάκριτο. Δὲν ἐξισώνουμε τὸν θύτη καὶ τὸ θῦμα, τὸν ἐπιτιθέμενο καὶ τὸν ἀμυνόμενο, τὸν ἰδιοκτήτη καὶ τὸν κλέπτη, τὸν ὑβριστὴ καὶ βλάσφημο μὲ τὸν ἀγωνιζόμενο νὰ σώσει καὶ νὰ προστατεύσει τὰ ἱερὰ καὶ τὰ ὅσια, τοὺς βλασφήμους αἱρετικοὺς καὶ τοὺς εὐσεβεῖς Ὀρθοδόξους. Διαφορετικὰ ὅλοι οἱ δίκαιοι ἀγῶνες μικρῶν καὶ ἀδύναμων λαῶν ἐναντίον πανίσχυρων καὶ ἀδίστακτων κατακτητῶν ἔπρεπε νὰ καταδικασθοῦν, καὶ νὰ τεθοῦν στὴν ἴδια μοίρα θύτες καὶ θύματα. Νὰ καταδικασθοῦν π.χ. ὄχι οἱ Τοῦρκοι ποὺ καταδυνάστευσαν ἐπὶ αἰῶνες τοὺς Ἕλληνες καὶ τοὺς άνάγκαζαν νὰ ἐξισλαμισθοῦν, ἀλλὰ οἱ ἥρωες τοῦ 1821 ποὺ ἀπετίναξαν τὸν τουρκικὸ ζυγό. Ὄχι οἱ Ἀμερικανοὶ καὶ οἱ Νατοϊκοὶ ποὺ ρήμαξαν στὶς ἡμέρες μας τὴν Ὀρθόδοξη Σερβία, ἀλλὰ ἡ Σερβία ποὺ ἀντιστάθηκε. Ὄχι ὁ Ἀττίλας στὴν Κύπρο ποὺ κατέλαβε, πανταχόθεν ὑποστηριζόμενος, καὶ κατέχει ἀδίκως καὶ παρανόμως τὸ μισὸ νησί, ἀλλὰ οἱ ἀντισταθέντες καὶ ἀνθιστάμενοι Κύπριοι. Ὄχι οἱ Σκοπιανοί, ποὺ στηριζόμενοι στὴν Ἀμερικὴ καὶ στὸν πάπα ἐπιχειροῦν νὰ κατοχυρώσουν τὴν ὁλοφάνερη κλοπὴ τοῦ ὀνόματος Μακεδονία, ἀλλὰ  οἱ ἀνθιστάμενοι καὶ διαμαρτυρόμενοι γιὰ τὸν ὁλοφάνερο σφετερισμὸ καὶ τὴν κακοποίηση τῆς Ἱστορίας Ἕλληνες. Νὰ καταδικασθοῦν τέλος ὄχι οἱ αἱρετικοὶ ποὺ ἐνόθευσαν καὶ παραποίησαν τὴν διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ, τῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων, ἀλλὰ οἱ ἅγιοι Πατέρες ποὺ ἀγωνίσθηκαν καὶ ἔσωσαν τὴν Ὀρθοδοξία, διὰ τῶν αἰώνων.

 

2. Τουλάχιστον ἀμαθεῖς, ἂν μὴ κακόβουλοι ἢ καὶ ἐξαγορασμένοι

       Ἡ ἠθικὴ ἀξιολόγηση τῆς σύγκρουσης Ἑλλήνων καὶ Ἀρμενίων, μπροστὰ στὸν Πανάγιο τάφο, δυστυχῶς δὲν ἔλαβε ὑπ' ὄψιν, ἀγνόησε, τὶς ὁλοφάνερες καὶ εὔλογες αὐτὲς ἀρχὲς τοῦ δικαίου καὶ τῆς Ἠθικῆς. Οἱ περισσότεροι ἀπὸ τοὺς δημοσιογράφους στὰ ἔντυπα καὶ στὰ ἠλεκτρονικὰ δημοσιογραφικὰ μέσα δὲν γνωρίζουν τὴν ἱστορία τῶν Ἁγίων Τόπων, τὸ καθεστὼς τῶν Ἁγίων Προσκυνημάτων (status Quo), ποιοὶ εἶναι οἱ ἱδρυτὲς καὶ ἰδιοκτῆτες, οἱ νόμιμοι ἐκκλησιαστικὰ κάτοχοι τῆς Ἁγίας Γῆς, καὶ ποιοὶ οἱ κατακτητὲς καὶ οἱ σφετεριστὲς ἀλλοτρίων πραγμάτων καὶ δικαίων, ποιοὶ εἶναι οἱ Ὀρθόδοξοι καὶ ποιοὶ οἱ ἀλλόδοξοι καὶ αἱρετικοί. Πολὺ συχνὰ ἀκούγαμε ἀμαθεῖς δημοσιογράφους νὰ χαρακτηρίζουν τοὺς Ἀρμενίους ὡς Ὀρθοδόξους, καὶ νὰ παρουσιάζεται ψευδῶς ἡ σύγκρουση ὡς ἐνδοοικογενειακὴ ὑπόθεση τῆς Ὀρθοδοξίας, ὡς σύγκρουση μεταξὺ Ὀρθοδόξων Ἑλλήνων καὶ Ὀρθοδόξων Ἀρμενίων, μὲ συνέπεια νὰ μειώνεται ἡ ἀγανάκτηση καὶ νὰ αὐξάνει ἡ λύπη τῶν Ὀρθοδόξων γιὰ τὴν κακὴ εἰκόνα τῶν ὁμοπίστων τους. Εἰς μάτην ἀγωνιζόταν ἁγιοταφίτης μοναχός, ἐμφανισθεὶς εἰς μερικὰ τηλεοπτικὰ κανάλια, νὰ διορθώσει τὸ λάθος καὶ νὰ πείσει τοὺς δημοσιογράφους νὰ μὴ χαρακτηρίζουν τοὺς Ἀρμένιους ὡς Ὀρθοδόξους, γιατὶ εἶναι αἱρετικοὶ μονοφυσῖτες, ποὺ ἀπέρριψαν τὴν Δ΄ ἐν Χαλκηδόνι Οἰκουμενικὴ Σύνοδο (451 μ.Χ.), γι' αυτὸ καὶ ὀνομάζονται ἐπίσης ἀντιχαλκηδόνιοι ἢ Προχαλκηδόνιοι, ἀλλὰ καὶ τὶς μετὰ ταῦτα Οἰκουμενικὲς Συνόδους. Εἶναι δυνατὸν νὰ εἶναι Ὀρθόδοξος ποὺ ἀπορρίπτει ἀπὸ τὶς ἑπτὰ Οἰκουμενικὲς Συνόδους τὶς τέσσερις (Δ΄, Ε΄, ΣΤ΄, και Ζ΄) καὶ ἀναγνωρίζει μόνον τὶς τρεῖς (Α΄, Β΄, και Γ΄) ; Καὶ προπαντὸς εἶναι δυνατὸν νὰ εἶναι Ὀρθόδοξος αὐτὸς ποὺ δὲν δέχεται ὅτι ὁ Χριστὸς εἶναι Θεάνθρωπος, ὅτι δηλαδὴ στὸ ἕνα πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, ἑνώθηκαν ἡ θεία καὶ ἀνθρώπινη φύση, ἀσυγχύτως, ἀτρέπτως, καὶ ἀδιαιρέτως, καὶ ὅτι μετὰ τὴν ἕνωση παραμένουν αὐτὲς οἱ δύο φύσεις ἀκέραιες, τέλειες, ἀσύγχυτες, καὶ μποροῦμε μετὰ τὴν ἕνωση νὰ μιλᾶμε γιὰ δύο φύσεις, τέλειο Θεὸ καὶ τέλειο ἄνθρωπο; Οἱ Ἀρμένιοι, ὅπως καὶ οἱ ἄλλοι Ἀντιχαλκηδόνιοι (Κόπτες, Αἰθίοπες, Συροϊακωβῖτες), οὔτε τὴν Δ΄ ἐν Χαλκηδόνι Οἰκουμενικὴ Σύνοδο καὶ τὶς μετὰ ταῦτα δέχονται, οὔτε ἀνέχονται νὰ γίνεται λόγος γιὰ δύο φύσεις μετὰ τὴν ἕνωση, ἀλλὰ μόνο γιὰ μία, τὴν θεία, ποὺ ἀπορρόφησε τὴν ἀνθρώπινη (Μονοφυσιτισμός) (βλ. σημ. 2). Ἐμᾶς ποὺ δεχόμαστε τὶς δύο φύσεις τοῦ Χριστοῦ μας ἀπορρίπτουν ὡς δυοφυσῖτες καὶ Νεστοριανοὺς.
       Χαιρέκακα οἱ ἔξυπνοι Προτεστάντες, ἀφοῦ μέσα στὸ Παγκόσμιο Συμβούλιο Ἐκκλησιῶν μᾶς ὁμαδοποίησαν ὅλους ὡς Ὀρθοδόξους, καὶ ἐμᾶς δηλαδὴ καὶ τοὺς Ἀντιχαλκηδονίους Μονοφυσῖτες, καὶ μεῖς δεχθήκαμε αὐτὸ τὸ ξεπούλημα τοῦ Ὀνόματος "Ὀρθόδοξοι", ὅπως γίνεται καὶ μὲ τὸ ὄνομα τῆς Μακεδονίας, τώρα δικαιολογημένα βάζουν σὲ ἰστοσελίδα τοῦ διαδικτύου δύο γάτες νὰ μαλώνουν καὶ τὶς ὀνομάζουν "Ὀρθόδοξοι Ἕλληνες καὶ Ὀρθόδοξοι Ἀρμένιοι". Δὲν θὰ ἀγανακτούσαμε, ἂν κάποιοι στὴν διένεξή μας μὲ τὰ Σκόπια ἐξίσωναν τὶς δύο πλευρές καὶ ἔγραφαν "Σκοπιανοὶ Μακεδόνες" ἢ "Σλάβοι Μακεδόνες" καὶ "Ἕλληνες Μακεδόνες";  Οἱ Ἕλληνες εἶναι Μακεδόνες καὶ οἱ Μακεδόνες Ἕλληνες, οἱ Σλάβοι καὶ οἱ Σκοπιανοὶ δὲν ἦσαν οὔτε εἶναι Μακεδόνες. Καὶ οἱ Μονοφυσῖτες Ἀρμένιοι δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι Ὀρθόδοξοι.
       Θὰ μποροῦσε βέβαια νὰ μὴν δώσει κανεὶς σημασία σὲ ὅλα αὐτὰ καὶ νὰ μὴν ἀνοίξει ἱστορικὸ καὶ θεολογικὸ διάλογο μὲ πρόσωπα ποὺ φαίνεται ὅτι ἀγνοοῦν, δὲν μποροῦν κὰν νὰ συλλαβίσουν τὴν ἱστορικὴ θεολογικὴ γλώσσα. Ἐπειδὴ ὅμως ἔστω καὶ ἔτσι δίδεται ἡ εὐκαιρία νὰ πληροφορηθοῦν οἱ πολλοὶ βασικὰ πράγματα, ἀκόμη καὶ οἱ ἀγνοοῦντες καὶ ὄχι ἐξωνημένοι δημοσιογράφοι, θεωρήσαμε καλὸ νὰ παρουσιάσουμε σύντομα τὴν ἱστορία καὶ τὴν διαμόρφωση τοῦ καθεστῶτος τῶν Ἁγίων Προσκυνημάτων, γιὰ νὰ φανοῦν οἱ ἀγῶνες καὶ οἱ θυσίες τῶν Ἁγιοταφιτῶν ἐναντίον τῶν ἀδίκων καὶ παρανόμων διεκδικήσεων τῶν Λατίνων ἐν πρώτοις καὶ μαζὶ μὲ αὐτούς, πάντοτε ἐπιθετικότερα καὶ θρασύτερα, τῶν Ἀρμενίων. Τὴν ἀπόφαση αὐτὴ ἐνίσχυσε ἕνα ἀναπάντεχο σχόλιο τῆς χαριτωμένης, ἀγωνιστικῆς καὶ αἰχμηρῆς κατὰ τῶν κακῶς ἐχόντων καὶ κρατούντων ἐπαρχιακῆς ἐφημερίδος "Ἀντιφωνητής", ἡ ὁποία ἀποτελεῖ τιμὴ καὶ καύχημα γιὰ τὴν Ἀκριτικὴ Θράκη, γιατὶ ἐπιδεικνύει πολὺ εὐαισθησία καὶ ἀντικειμενικότητα σὲ ἐθνικὰ θέματα. Τὰ Πανάγια Προσκυνήματα τῶν Ἁγίων Τόπων εἶναι πρωτίστως ἐκκλησιαστικό, ἀλλὰ συγχρόνως εἶναι καὶ μέγιστο ἐθνικὸ θέμα. Στεναχωρηθήκαμε λοιπόν, ὅταν στὸ φύλλο τοῦ "Ἀντιφωνητὴ" τῆς 16.11.2008, στὸ ὀπισθόφυλλο καὶ στὴν στήλη "Ἀντιφωνήματα" διαβάσαμε τὸ ἑξῆς ἀπρόσμενο σχόλιο: "Γιὰ τέταρτη χρονιὰ εἴχαμε συμπλοκὲς Ἑλλήνων καὶ Ἀρμενίων κληρικῶν στὰ Ἱεροσόλυμα. Αὐτὴ ἡ ὑπέρτατη ἄμφω ξεφτίλα πότε θὰ τελειώσει";
       Ὑπάρχει στὸ σχόλιο μιὰ ὑπέρτατη ἱστορικὴ καὶ ἠθικὴ ἀδικία εἰς βάρος τῶν Ἑλλήνων κληρικῶν, μία ὑπέρτατη ἄδικη ἐξίσωση ἰδιοκτητῶν καὶ κλεπτῶν, ἐπιτιθεμένων καὶ ἀμυνομένων, αἱρετικῶν καὶ Ὀρθοδόξων.
       Ἐνισχυθήκαμε, ἀκόμη περισσότερο, ὅταν στὴν ἐκπομπὴ "Ἐμπόλεμη Ζώνη", ποὺ μεταδόθηκε ἀπὸ τὸ κανάλι Mega στὶς 30 Δεκεμβρίου, ὥρα 12 τὸ βράδυ, μὲ θέμα τὰ ἐπεισόδια μεταξὺ Ἑλλήνων καὶ Ἀρμενίων, ἐνῶ περιμέναμε ἀπὸ ἕνα Ἑλληνικὸ κανάλι καὶ ἀπὸ Ἕλληνες δημοσιογράφους νὰ ἀποδώσουν τὸ δίκαιο στοὺς Ἕλληνες Ἁγιοταφῖτες, ὄχι μεροληπτικά, ἀλλὰ ἀντικειμενικά, ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὴν ἱστορία καὶ ἀπὸ τὴν ἐκκλησιολογία, αὐτοὶ ἔστησαν τὴν ἐκπομπὴ κατὰ τέτοιο τρόπο, ὥστε ὄχι ἁπλῶς νὰ ἐξισώνονται Ἕλληνες καὶ Ἀρμένιοι, ἀλλὰ ἡ πλάστιγγα νὰ γέρνει ὑπὲρ τῶν Ἀρμενίων. Λυπηθήκαμε μάλιστα πολύ, ὅταν ἀκούσαμε ἐπώνυμο καθηγητή, τὸν Χρῆστο Γιανναρᾶ, νὰ ἰσχυρίζεται, ὅτι ὅλος αὐτὸς ὁ ἀνταγωνισμὸς γιὰ τὰ Πανάγια Προσκυνήματα ὀφείλεται σὲ μιὰ ἀντικειμενοποίηση, εἰδωλοποίηση τῶν πραγμάτων καὶ ὅτι ὁ ἴδιος δὲν ξέρει σὲ ποιὰ πλευρὰ βρίσκεται τὸ δίκαιο. Ὥστε λοιπὸν ὁ νέος ἅγιος τῶν Ὀρθοδόξων, μάρτυς Φιλούμενος ὁ Κύπριος, ποὺ κατεσφάγη ἀπὸ τοὺς Ἑβραίους φυλάσσοντας τὸ Φρέαρ τοῦ Ἰακώβ, καὲ ποὺ τὸ σκήνωμά του μὲ τὴ Χάρη τοῦ Θεοῦ παραμένει ἄφθαρτο καὶ θαυματουργεῖ, εἶχε εἰδωλοποιήσει τὸ προσκύνημα ποὺ ἐφύλαγε; Ὅσοι ἀσχολήθηκαν ἐπιστημονικὰ καὶ ἔζησαν ἐμπειρικὰ στοὺς Ἅγιους τόπους, ὅπως ὁ μεγάλος Πατριάρχης Δοσίθεος Ἱεροσολύμων, ὁ μεγάλος ἱστορικὸς καὶ ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, καὶ πολλοὶ ἄλλοι μέσα ἀπὸ τὶς πηγὲς καὶ τὰ κείμενα, καὶ ὄχι μέσα ἀπὸ φαντασίες καὶ συλλογισμούς, ξέρουν ποιὸς ἔχει δίκαιο. Ἂς δοῦμε ὅμως σύντομα τὰ πράγματα ἱστορικὰ καὶ νομοκανονικά.

 

3. Ἡ μόνη νόμιμη τυπικὰ Ἐκκλησία βάσει τῶν ἱερῶν κανόνων εἶναι τὸ Πατριαρχεῖο Ἱεροσολύμων.

 

        Τὸ Ἑλληνορθόδοξο Πατριαρχεῖο Ἱεροσολύμων μὲ τὸ ἰδιόμορφο καθεστὼς διοικήσεώς του ἀπὸ τὴν Ἁγιοταφιτικὴ Ἀδελφότητα, ἀπὸ τοὺς ἀποστολικοὺς ἀκόμη χρόνους, ἀλλὰ ἰδιαίτερα ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τοῦ Μ. Κωνσταντίνου καὶ τῆς μητέρας του τῆς Ἁγίας Ἑλένης, στοὺς ὁποίους ὀφείλεται ἡ οἰκοδόμηση καὶ ἡ ἀνάδειξη ὅλων σχεδὸν τῶν προσκυνημάτων, εἶχε καὶ ἔχει τὴν ἀποκλειστικὴ δικαιοδοσία ἐπὶ τῆς Ἁγίας Γῆς τῆς Παλαιστίνης, καὶ κατ' ἀκολουθίαν ἀναγνωρισμένη πλήρη κυριότητα ἐφ' ὅλων σχεδὸν τῶν Προσκυνημάτων, ὡς ἕνα ἀπὸ τὰ πέντε Πατριαρχεῖα, τὴν γνωστὴ "Πενταρχία" τῶν Πατριαρχῶν (Ρώμης, Νέας Ρώμης-Κωνσταντινουπόλεως, Ἀλεξανδρείας, Ἀντιοχείας, Ἱεροσολύμων), ποὺ ἀποτελοῦσαν τὸν κορυφαῖο θεσμὸ διοικήσεως τῆς Ἐκκλησίας, Τὸ καθένα ἀπὸ τὰ πέντε Πατριαρχεῖα εἶχε τοπικὰ περιορισμένη δικαιοδοσία, ὅπως ἔχουν καὶ ὅλες οἱ Μητροπόλεις καὶ ἐπισκοπές. Ἀπαγορεύεται αὐστηρὰ ἀπὸ τοὺς ἱεροὺς κανόνες, καὶ μάλιστα ἀπὸ κανόνες Οἰκουμενικῶν Συνόδων ποὺ ὑπογράφτηκαν ἀπὸ ὅλους, ἡ ὑπερόρια ἐπέμβαση κάποιου πατριάρχου σὲ δικαιοδοσία ἄλλης τοπικῆς ἐκκλησίας. Μέχρι τοῦ σχίσματος καὶ τῆς ἀποκοπῆς τῆς Ρώμης ἀπὸ τὰ ἄλλα Πατριαρχεῖα δὲν θὰ διενοεῖτο ὁ πάπας νὰ ἐγείρει ἀξιώσεις ἐπὶ τῶν Προσκυνημάτων τῆς Παλαιστίνης, διότι ὡς παραβάτης ἱερῶν κανόνων θὰ ὑφίστατο τὶς προβλεπόμενες κυρώσεις. Ὅσοι Λατῖνοι κληρικοὶ καὶ μοναχοὶ μετέβαιναν στὰ Ἱεροσόλυμα γιὰ νὰ προσκυνήσουν ἢ νὰ ἐγκαταβιώσουν ἐκεῖ, ἔπρεπε νὰ ἔχουν τὴν εὐλογία καὶ ἔγκριση τοῦ Πατριάρχου Ἱεροσολύμων.
       Ἀκόμη μετὰ τὴν Ἀραβικὴ κατάκτηση τῆς Παλαιστίνης καὶ παρὰ τοὺς σποραδικοὺς διωγμοὺς καὶ τὶς ληστρικὲς ἐπιδρομὲς ἐναντίον μοναστηριῶν, ἐπισήμως τὸ καθεστὼς τῆς πλήρους κυριότητος καὶ εὐθύνης τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων ἐπὶ τῶν Παναγίων Προσκυνημάτων ὄχι μόνον δὲν διαταράχθηκε, ἀλλὰ ἀναγνωρίσθηκε, ἐπικυρώθηκε καὶ τηρήθηκε ἀπὸ τοὺς Ἄραβες χαλῖφες. Ὁ Χαλίφης Ὁμὰρ ποὺ κατέλαβε τὰ Ἱεροσόλυμα (638) παρέδωσε στὸν Πατριάρχη Σωφρόνιο τὸν περίφημο Αχτιναμέ, ἔγγραφη δηλαδὴ συνθήκη, μὲ τὴν ὁποία χορηγοῦσε στὸ "βασιλικὸ" ἔθνος τῶν Ρωμαίων (=Ἑλλήνων) ἀσφάλεια ζωῆς, ἐλευθερία ἄσκησης τῶν τῆς θρησκείας καὶ πλήρη κυριότητα ἐπὶ τῶν Προσκυνημάτων, ὅπως συνέβαινε μέχρι τότε, ὡς καὶ ὑπαγωγὴ ὅλων τῶν ἄλλων Χριστιανῶν ὑπὸ τὸν Πατριάρχη Ἱεροσολύμων: "Καὶ εἰς τὸ εἶναι τὰ λοιπὰ ἐκεῖ εὐρισκόμενα χριστιανικὰ ἔθνη Νασαρίδων, ἦτοι Ναζωραίων (οἷον Ἴβηρες καὶ Χαμπέσιοι) καὶ ἐκεῖνοι οἵτινες ἔρχονται χάριν προσκυνήσεως Φράγκοι, Κόπται, Συριανοί, Ἀρμένιοι, Νεστοριανοί, Ἰακωβῖται καὶ Μαρωνῖται ὑποκείμενοι καὶ ἀκόλουθοι εἰς τὸν ρηθέντα Πατριάρχην καὶ αὐτὸς πρωτεύει καὶ νὰ προηγεῖται αὐτῶν" (βλ. σημ. 3).


4. Οἱ Λατῖνοι κατακτητὲς καὶ σφετεριστές.

         Τὰ πράγματα ἄλλαξαν μετὰ τὸ σχῖσμα καὶ στὶς σταυροφορίες, τὸν 11ο καὶ 11ο αἰώνα. Ὁ πάπας μετέβαλε τὸ πρωτεῖο τιμῆς σὲ πρωτεῖο ἐξουσίας καὶ δικαιοδοσίας ἐφ' ὅλου τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου, ὡς μόνος καὶ ἀπόλυτος ἐκκλησιαστικὸς μονάρχης, τὸ ἐπέβαλαν δὲ διὰ τῆς βίας γιὰ πρώτη φορὰ στὴν ἀνατολὴ οἱ ἐπαίσχυντες σταυροφορίες τῶν Φράγκων. Μετὰ τὴν κατάληψη τῆς Ἱερουσαλὴμ ἀπὸ τοὺς Σταυροφόρους τὸ 1009 ἐγκατέστησαν ὡς κατακτητές, ὅπως κάνουν σήμερα οἱ Ἀμερικανοὶ ἀνὰ τὸν κόσμο μὲ τὰ διάφορα προτεκτοράτα τους, ἐναντίον τῶν ἱερῶν κανόνων παράνομο λατινικὸ πατριαρχεῖο. Ἐξεδίωξαν τοὺς κανονικοὺς Ἕλληνες πατριάρχες, οἱ ὁποῖοι ἔμεναν πλέον μακρὰν τῶν Ἱεροσολύμων, καὶ κατέλαβαν διὰ τῆς στρατιωτικῆς βίας ὅλα τὰ ἱερὰ Προσκυνήματα καὶ τὰ κτήματα τῶν ναῶν καὶ τῶν μονῶν. Ἀνέχθηκαν βέβαια τὴν παραμονὴ τῶν Ἁγιοταφιτῶν μοναχῶν, οἱ ὁποῖοι ὅμως ἦσαν τώρα φιλοξενούμενοι μέσα στὸ ἴδιο τους τὸ σπίτι, ὑπαγόμενοι στὴ δικαιοδοσία τοῦ Λατίνου Πατριάρχου. Ἡ θέση καὶ τὸ κῦρος τους βελτιώθηκε ὅταν, ὅπως διηγεῖται αὐτόπτης λατῖνος μάρτυς, ὁ Πουλχέριος, κατὰ τὸ Πάσχα τοῦ 1101, παρόντος τοῦ Λατίνου βασιλέως Βαλδουΐνου, παρὰ τὶς ἐπίμονες προσευχὲς τοῦ λατινικοῦ κλήρου καὶ τοῦ ἰδίου τοῦ βασιλέως πρὸ τοῦ Παναγίου Τάφου, οἱ ὁποῖες παρετάθησαν καὶ στὴν ἡμέρα τοῦ Πάσχα, τὸ Ἅγιο Φῶς δὲν βγῆκε, παρὰ μόνον ὅταν ἀποχώρησαν οἱ Λατῖνοι ἀπογοητευμένοι κι ἔμειναν προσευχόμενοι θερμὰ οἱ Ἕλληνες Ἁγιοταφῖτες, ἀπὸ τοὺς ὁποίους προσέτρεξαν οἱ Λατῖνοι νὰ πάρουν τὸ Φῶς (βλ. σημ. 4), συναισθανόμενοι στὸ βάθος τὴν ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Θεὸ ἀπόρριψη τῆς παράνομης καὶ βίαιης κατοχῆς τῶν Παναγίων Προσκυνημάτων. Ἀπὸ τότε ἡ τελετὴ τοῦ Ἁγίου Φωτὸς ἀκόμη καὶ ἐπὶ τῆς ἐποχῆς τῶν Σταυροφόρων καὶ μέχρι σήμερα παρέμεινε καθαρὰ ἑλληνικὴ τελετή, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν γνωστὴ ἀπόπειρα τῶν Ἀρμενίων ποὺ ἐπέτυχαν μὲν νὰ ἐξαγοράσουν τὴν ἄδεια ἀπὸ τοὺς  Ὀθωμανούς, ἀπέτυχαν ὅμως νὰ λάβουν τὸ Φῶς, ὅπως καὶ θὰ ἐκθέσουμε στὴ συνέχεια.
       Ἐκτὸς πάντως ἀπὸ τὸ θαῦμα αὐτὸ τοῦ Ἁγίου Φωτὸς φαίνεται καὶ ἀπὸ ἄλλα γεγονότα ὅτι καὶ οἱ ἴδιοι οἱ Σταυροφόροι, παρὰ τὴν παράνομη κατοχὴ τῶν ἱερῶν Προσκυνημάτων, θεωροῦσαν τοὺς Ἕλληνες ὡς κανονικοὺς κατόχους καὶ ἰδιοκτῆτες, ὅπως φαίνεται καὶ ἐκ τοῦ ὅτι ἐπέτρεψαν μὲ παρέμβαση καὶ χρηματοδότηση τοῦ αὐτοκράτορος τῆς Ρωμανίας (=Βυζάντιο) Μανουὴλ Κομνηνοῦ νὰ γίνουν ἐκτεταμένες ἐπισκευὲς καὶ διακοσμήσεις στὰ προσκυνήματα καὶ στὰ Μοναστήρια (1169), ὅπως εἶχε γίνει ἐνωρίτερα καὶ ἐπὶ Ἀραβοκρατίας ἀπὸ τὸν Κωνσταντῖνο Μονομάχο, τὸν προηγούμενο αἰώνα (1041-1048) (βλ. σημ. 5).
       Οἱ "παρένθετοι" πάντως Λατῖνοι πατριάρχες, ὅπως ὀρθὰ χαρακτηρίζονται ἀπὸ τὸν ἐκ Κρήτης Ἰωάννη Φωκᾶ, ἀξιωματοῦχο τοῦ Μανουὴλ Κομνηνοῦ, ποὺ ἐπισκέφθηκε τὸ 1187 τὴν Παλαιστίνη, ἐφοβοῦντο τόσο πολὺ τὴν ἀποκατάσταση τῆς ἐκκλησιαστικῆς νομιμότητος καὶ τὴν ἐπάνοδο τοῦ κανονικοῦ Πατριάρχου στὰ Ἱεροσόλυμα, ὥστε, ὅταν μὲ ἐνέργειες τοῦ αυτοκράτορος Μανουὴλ Κομνηνοῦ ἀναγνωρίσθηκε ὁ ἐκλεγεὶς τὸ 1170 πατριάρχης Λεόντιος Β΄ (1170-1190) ὡς νόμιμος πατριάρχης καὶ ἀπὸ τοὺς Λατίνους βασιλεῖς, οἱ Λατῖνοι κληρικοὶ καὶ μοναχοὶ δὲν τοῦ ἐπέτρεψαν οὔτε νὰ προσκυνήσει τὸν Πανάγιο Τάφο, οὔτε νὰ εἰσέλθει στὸν ναὸ τῆς Ἀναστάσεως. Προπηλακιζόμενος ἀπὸ τοὺς Λατίνους ὁ πατριάρχης Λεόντιος καὶ φοβούμενος τὶς ταραχὲς μεταξὺ Ὀρθοδόξων καὶ Λατίνων ἀναγκάσθηκε νὰ καταφύγει στὴν Κωνσταντινούπολη (βλ. σημ. 6).
       Ὁ χαρακτηρισμὸς τῆς λατινοκρατίας ὡς παρενθέσεως καὶ τῶν Λατίνων πατριαρχῶν ὡς "παρενθέτων" ἐκφράζει διαχρονικὰ τὴν ἱστορικὴ καὶ ἐκκλησιαστικὴ πραγματικότητα. Ἡ λατινοκρατία καταλύθηκε σὲ λίγο, οἱ δὲ διαδοχικὰ καταλαβόντες τὰ Ἱεροσόλυμα σουλτάνοι, ὁ Αἰγύπτιος Σαλαχεδδὶν (1187) καὶ οἱ μετὰ   ἀπὸ αὐτὸν Μαμελοῦκοι σουλτάνοι τῆς Αἰγύπτου, ἐξεδίωξαν τοὺς σταυροφόρους ἀπὸ τὴν Παλαιστίνη καὶ ἀποκατέστησαν τοὺς Ἕλληνες ὡς νόμιμους κατόχους τῶν ἱερῶν προσκυνημάτων, χωρὶς νὰ λείψουν κατὰ περιόδους διωγμοὶ ἐναντίον τῶν Ὀρθοδόξων καὶ ἁρπαγὲς ναῶν καὶ κτημάτων, ἰδιαίτερα μετὰ τὴν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως (1453) ἀπὸ τοὺς Τούρκους. Τότε ἔπαυσε ἡ εὐεργετικὴ καὶ ἰσχυρὴ προστασία τῶν Ρωμαίων (=Ἑλλήνων) αὐτοκρατόρων. Οἱ δὲ Μαμελοῦκοι σουλτάνοι τῆς Αἰγύπτου κατὰ τὸ διάστημα αὐτὸ τοῦ δευτέρου μισοῦ τοῦ 15ου αἰῶνος καὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ 16ου αἰῶνος, μέχρι δηλαδὴ τῆς καταλύσεως τοῦ κράτους τῶν Μαμελούκων καὶ τῆς κατακτήσεως τῆς Συρίας, τῆς Παλαιστίνης καὶ τῆς Αἰγύπτου ἀπὸ τοὺς Ὀθωμανοὺς Τούρκους (1517), προκάλεσαν πολλὰ δεινὰ στὴν ἐκκλησία τῶν Ἱεροσολύμων καὶ στὰ Ἱερὰ Προσκυνήματα. "Ἐπὶ πεντηκονταετίαν ὅλην, ἀφ' οὗ χρόνου ἐάλω ἡ Βασιλεύουσα, οὐδεμία σχεδὸν ὑπῆρχε τῶν λοιπῶν Ἐκκλησιῶν πρὸς τὴν τῶν Ἱεροσολύμων ἐπικοινωνία, οὐδεὶς ἤρχετο προσκυνητὴς εἰς τοὺς ἁγίους Τόπους, οὐδεὶς οὐδαμόθεν ἐφαίνετο ἐπίκουρος τῆς Μητρὸς τῶν Ἐκκλησιῶν. Οἱ Ἕλληνες μοναχοὶ κατεδιώκοντο ὑπὸ τῶν ἀγριῶν τῆς χώρας δεσποτῶν Μαμελούκων, τὰ Προσκυνήματα ἦσαν ἐγκαταλελειμμένα, οἱ ναοὶ σεσαθρωμένοι, καὶ ἑτοιμόρροποι, οἱ Πατριάρχαι ἀποχειροβίωτοι,ἀποκωλυόμενοι ὑπὸ τῶν Μαμελούκων καὶ ἀπ' αὐτῆς τῆς ἐλευθέρας τῶν θρησκευτικῶν καθηκόντων ἐπιτελέσεως" (βλ. σημ. 7).

 

5. Ἐπὶ Ὀθωμανῶν (1517-1910) βελτιώθηκε ἡ κατάσταση. Τὸ διαμορφωθὲν καθεστὼς (Status Quo) ἀδικεῖ τοὺς Ἁγιοταφῖτες.

       Ἡ κατάσταση βελτιώθηκε ἀπὸ τῆς κυριαρχίας τῶν Ὀθωμανῶν, οἱ ὁποῖοι διὰ σουλτανικῶν φιρμανίων ἀνανέωσαν τὸν Ἀχτιναμὲ τοῦ Ὁμὰρ τοῦ 638. Ἤδη ἀμέσως μετὰ τὴν κατάκτηση τῆς Παλαιστίνης ὁ σουλτάνος Σελὴμ Α΄ (1512-1520) μὲ νέο Ἀχτιναμὲ ὁρίζει: Οἱ Ρωμαῖοι "τὰς ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τῆς Ἱερουσαλὴμ κειμένας ἐκκλησίας καὶ μοναστήρια ἵνα ἔχωσι πάλιν καθὼς καὶ ἀπ' ἀρχῆς ὑπὸ τὴν κυριότητα αὐτῶν καὶ χρῆσιν κατὰ τὸν ἱερὸν Ἀχτιναμὲ τοῦ Ὁμὰρ καὶ τοὺς ὁρισμοὺς τῶν προαπελθόντων βασιλέων... καὶ ἵνα ὧσι ἐλεύθεροι διόλου ἀπὸ ὅλα τὰ βίαια δοσίματα καὶ ἵνα μὴ ἐνοχλῶνται ἀπὸ κανένα ἄλλο ἔθνος, κατὰ τὸν παρόντα μου ἱερὸν ὁρισμόν, ἀλλ' ἀπὸ πασῶν τῶν φυλῶν ὁ Πατριάρχης τῶν Ρωμαίων πρωτεύη" (βλ. σημ. 8).
      
Δυστυχῶς ἡ ἐπισήμως ἀναγνωριζόμενη καὶ διαχρονικὰ ἰσχύουσα κυριότης τῶν Ὀρθοδόξων Ἑλλήνων, ἐπὶ τῶν Παναγίων Προσκυνημάτων, παραβιάσθηκε πολλὲς φορὲς ἀπὸ τοὺς ἀλλοεθνεῖς καὶ ἀλλοδόξους, διὰ δύο ἀποτελεσματικῶν μέσων. Εἶτε διὰ τῆς ἐξαγορᾶς ἀξιωματούχων Μουσουλμάνων μὲ τεράστια χρηματικὰ ποσά, ὅπου διέπρεψαν κυρίως οἱ Ἀρμένιοι, εἶτε διὰ πολιτικῶν καὶ διπλωματικῶν πιέσεων, κυρίως ὑπὲρ τῶν Λατίνων ἀπὸ μεγάλα καὶ ἰσχυρὰ χριστιανικὰ κράτη τῆς Εὐρώπης (Γαλλία, Ἀγγλία, Ἰταλία, Ὁλλανδία), σὲ περιόδους μάλιστα πολιτικῆς καὶ στρατιωτικῆς ἐξασθένησης τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Ἡ ἀπ' ἀρχῆς ἰδιοκτησία καὶ κατοχὴ τῶν Προσκυνημάτων ἀπὸ τὴν Ἁγιοταφιτικὴ ἀδελφότητα ἔγινε στόχος ἐνοχλήσεων καὶ διεκδικήσεων. Ὅλα ὅσα σήμερα κατέχονται ἀπὸ τοὺς ἄλλους χριστιανικοὺς λαούς, τόποι καὶ λειτουργικὰ δικαιώματα εἶναι ὑφαρπαγὴ καὶ ὑπεξαίρεση ξένων πραγμάτων καὶ δικαιωμάτων, ποὺ ἀνήκουν ἀποκλειστικὰ στὴν κατοχὴ καὶ δικαιοδοσία τῆς μόνης κανονικῆς καὶ μὲ ἀδιατάρακτη ἱστορικὴ συνέχεια ἑλληνορθόδοξης Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων, καὶ στὸ ἱστορικὰ ἑλληνόφωνο ποίμνιό της, τὸ ὁποῖο ἦταν πολυπληθές, ἀλλὰ ἐκλάπη καὶ αὐτὸ μέσα στὶς δύσκολες ἱστορικὲς συνθῆκες. Γλωσσικὰ ἐξαραβίσθηκε σχεδὸν στὸ σύνολό του, μεγάλο μέρος παρὰ ταῦτα ἐκράτησε τὴν Ὀρθόδοξη πίστη καὶ αὐτοσυνειδησία, ὑφιστάμενο μέχρι σήμερα ἄγριο καὶ ἀνηλεὴ προσηλυτισμό, μέσω τῆς Οὐνίας κυρίως τῶν Παπικῶν. Ἔκαναν τὸ πᾶν οἱ Λατῖνοι γιὰ νὰ μεταστρέψουν ἀπὸ τὸν ἐντόπιο πληθυσμὸ Ὀρθοδόξους στὸν Λατινισμὸ καὶ νὰ δικαιολογοῦν τοπικὰ τὴν παρουσία τους, ὡς ἔχοντες ποίμνιο. Μέχρι τοῦ 1550 δὲν ὑπῆρχε οὔτε ἕνας Λατῖνος στὴν Βηθλεέμ. Μέχρι ποὺ στεκόταν ὄρθια καὶ ἰσχυρὴ ἡ Ρωμανία τοῦ Βυζαντίου εἶχαν οἱ Ἁγιοταφῖτες πολιτικὴ κάλυψη καὶ προστασία ἀπέναντι στοὺς Μουσουλμάνους καὶ στὰ ἰσχυρὰ δυτικὰ κράτη. Ἐπὶ αἰῶνες κράτησαν τὰ Πανάγια Προσκυνήματα μόνο μὲ τὴν δύναμη τοῦ Θεοῦ, ἀληθινοὶ Φύλακες τοῦ Παναγίου Τάφου, διωκόμενοι καὶ ταλαιπωρούμενοι, συκοφαντούμενοι καὶ προπηλακιζόμενοι. Ἐγνώριζαν ὅτι ἀγωνίζονται πρὸς ὠφέλειαν ὄχι μόνον τοῦ Γένους ἀλλὰ κυρίως τῆς Ὀρθοδοξίας, ὅπως ἄριστα ἐπισημαίνει ὁ ἐμβριθὴς γνώστης καὶ συγγραφεὺς τῆς Ἱεροσολυμιτικῆς ἱστορίας, ἀρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Παπαδόπουλος: "Ἡ ὑπὸ τῶν Ἀρμενίων καὶ Λατίνων κατάληψις τῶν Προσκυνημάτων θὰ ἦτο μεγίστη ζημία διὰ τὸ ἡμέτερον Γένος, ὅπερ ἐπὶ μακροὺς αἰῶνας καὶ ὑπὸ περιστάσεις δυσχερεστέρας διέσωσεν αὐτά, ὡς καθιδρύματα αὐτοὺ καὶ ἱερὰ σεβάσματα, ἀλλ' ἐπὶ πλέον ἔμελλε νὰ συνεπαγάγη μεγίστην ζημίαν καὶ διὰ τὴν καθόλου Ὀρθοδοξίαν, ἧτις θὰ ἐξετοπίζετο ἐκ τῆς κοιτίδος τοῦ Χριστιανισμοῦ" (βλ. σημ. 9). Τὸ ἰσχύον σήμερα καθεστώς (Status Quo) δὲν διασφαλίζει τὰ πλήρη δικαιώματα τῶν Ἁγιοταφιτῶν. Εἶναι προϊὸν ὑποχωρήσεων καὶ συμβιβασμῶν καὶ πιέσεων Μεγάλων Δυνάμεων, ἰδιαίτερα τῆς Γαλλίας. Ἀκόμη καὶ ἡ μεγάλη ὁμόδοξη Ρωσία ἐπιχειρήσασα νὰ προστατεύσει τὰ Πανάγια Προσκυνήματα, δὲν κατόρθωσε νὰ διασφαλίσει ἱστορικῶς καὶ νομοκανονικῶς κατοχυρωμένα πλήρη δικαιώματα τῶν Ἁγιοταφιτῶν ἐπὶ τῶν Παναγίων Προσκυνημάτων. Ἐπειδὴ ὑπῆρχε μεγάλη διαφοροποίηση τῶν ἐνδιαφερομένων ἰσχυρῶν, καὶ ὁ καθένας ἐπεδίωκε νὰ ἐπιβάλει τὶς δικές του ἐπιδιώξεις, συμφωνήθηκε νὰ παραμείνουν τὰ πράγματα, ὅπως εἶχαν διαμορφωθῆ μέχρι τότε, (Status Quo), ἀναγνωριζομένων δηλαδὴ τῶν ἀθεμίτων ἁρπαγῶν καὶ κλοπῶν τῶν Λατίνων καὶ τῶν Ἀρμενίων. Χαρακτηριστικὸ τοῦ πείσματος καὶ τῆς ἀδηφάγου πλεονεξίας τῶν Λατίνων μοναχῶν εἶναι τὸ σωζόμενο ἀπὸ τὸν μεγάλο Πατριάρχη Ἱεροσολύμων Δοσίθεο ὅτι τὸν ἐπιτευχθέντα σὲ κάποια περίοδο εἰρηνικὸ διακανονισμὸ καὶ γενόμενο ἀποδεκτὸ ἀπὸ τὸν ἐν Κωνσταντινουπόλει Λατῖνο ἐπίσκοπο καὶ ἀπὸ τὴ Ρώμη ἀπέρριψαν οἱ φανατικοὶ Φράροι (=μοναχοί, πατέρες) τῶν Ἱεροσολύμων, γιὰ τοὺς ὁποίους ὁ ἴδιος ὁ Λατῖνος ἐπίσκοπος εἶπε: " Οἱ Φράροι τότε ποιοῦσι μεθ' ὑμῶν ἀγάπην, ὅτε δώσετε αὐτοῖς πάντα τὰ προσκυνήματα καὶ τὰς ἐκκλησίας", διαφορετικὰ "καὶ τὸν ἅγιον τάφον, εἰ τὸ γὲ νῦν ἤδη αὐτοῖς δώσετε, αὐτοὶ εἰρήνη τί ἐστὶν οὐ γινώσκουσι " (βλ. σημ. 10). Ἡ μικρὴ Ἑλλάδα κατὰ τὰ μέσα καὶ τὸ τέλος τοῦ 19ου αἰῶνος, ὁπότε ἐκυρώθη τὸ προσκυνηματικὸ καθεστώς, ἀδυνατοῦσε νὰ παίξει οὐσιαστικὸ ρόλο. Θὰ θελήσει ἄραγε τώρα ποὺ εἶναι ἕνα σύγχρονο εὐρωπαϊκὸ κράτος, νὰ ἀναλάβει τὴ συνέχιση τῆς προστασίας τῶν Ρωμαίων αὐτοκρατόρων; Ἔχει συνείδηση τῆς σημασίας καὶ τῆς παγκόσμιας ἀκτινοβολίας τῶν Ἁγίων Τόπων;
       Σὲ κάθε περίπτωση πάντως τὰ εὐρωπαϊκὰ δικαστήρια ποὺ ἐδικαίωσαν ἑλληνικὰ μοναστήρια, τὴν περιουσία τῶν ὁποίων μὲ νόμο τοῦ 1987 ἤθελε νὰ ἀρπάξει τὸ ἑλληνικὸ κράτος, στηριχθέντα ἀπὸ βυζαντινὰ χρυσόβουλλα καὶ στὰ Ὀθωμανικὰ Φιρμάνια, τὴν ἰσχὺ τῶν ὁποίων ἀμαθῶς καὶ ἀνοήτως ἀμφισβητοῦν ἐκκλησιομάχοι πολιτικοὶ καὶ δημοσιογράφοι, ὑποσκάπτοντες καὶ τὰ Πανάγια Προσκυνήματα καὶ χαροποιοῦντες τοὺς ἀνὰ τοὺς αἰῶνες διεκδικητάς, ἐλπίζουμε νὰ δείξουν εὐθυκρισία καὶ τὴν ἀμεροληψία τους, ἂν κάποιοι ἐπιχειρήσουν μὲ νέες συμφωνίες καὶ συμμαχίες νὰ ἀλλάξουν τὸ καθεστώς εἰς βάρος τῆς Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος. Τὸ καθεστὼς αὐτὸ στηρίζεται στὸ σουλτανικὸ Χάττι-Σερὶφ ποὺ ἐπιδόθηκε στὸν Πατριάρχη Ἱεροσολύμων Κύριλλο Β΄ τὸ 1852 καὶ ἐπικυρώθηκε κατόπιν ἀπὸ τὴν συνθήκη τοῦ Βερολίνου (1878), ἡ ὁποία μὲ τὸ 63ο ἄρθρο της ὁρίζει "ὅτι οὐδεμία ἀλλοίωσις δύναται νὰ ἐπενεχθεῖ εἰς τὸ Καθεστὼς (STATUS QUO) ἐν τοῖς Ἁγίοις Τόποις" (βλ. σημ. 11). Κανονικὰ οἱ Ἁγιοταφῖτες πρέπει νὰ ζητήσουν ἐπανάκτηση πλήρη τῶν ἐπὶ αἰῶνες νομίμων κεκτημένων καὶ ἐκδίωξη τῶν κλεπτῶν καὶ καταπατητῶν ἀπὸ τὰ παρανόμως κατεχόμενας.

 

6. Δολοπλόκοι, κακότροποι καὶ φιλάρπαγες οἱ Ἀρμένιοι

       Προκλητικότεροι καὶ θρασύτεροι μετὰ τοὺς Λατίνους εἶναι οἱ Ἀρμένιοι, οἱ ὁποῖοι, ἀπέκτησαν κάποιους τόπους καὶ κάποια λειτουργικὰ δικαιώματα μὲ χρηματισμοὺς καὶ δολοπλοκίες, ἐκμεταλλευόμενοι ἱστορικὲς δυσχέρειες τῶν Ἑλλήνων στὶς σχέσεις τους μὲ τοὺς Ὀθωμανούς.
       Εὐγενεῖς καὶ συνεργάσιμοι, χωρὶς νὰ δημιουργοῦν προβλήματα, εἶναι οἱ Κόπτες καὶ οἱ Ἀβυσσίνιοι, Μονοφυσῖτες καὶ αὐτοί, οἱ ὁποῖοι ἐκμεταλλεύθηκαν τὴν ὑπὸ τοῦ Αἰγυπτίου Σαλαχεδδὶν (Σαλαδὶν) ἐκδίωξη τῶν Λατίνων καὶ παρὰ τὴν ἐπιστροφὴ τῶν Παναγίων Προσκυνημάτων στοὺς Ἕλληνες εἰσέδυσαν σὲ τμῆμα τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, στὸν ναὸ τῆς εὐρέσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ καὶ στὸν ναὸ τῆς Γεννήσεως στὴν Βηθλεέμ.
       Οἱ Ἀρμένιοι πρὸς τοὺς ὁποίους οἱ σύγχρονοι Ἕλληνες νιώθουμε κάποια συμπάθεια, λόγω τῆς κοινῆς μὲ ἐμᾶς μαρτυρικῆς τους μοίρας καὶ πορείας κάτω ἀπὸ τοὺς Τούρκους στὶς ἀρχὲς τοῦ 20ου αἰῶνος, ποὺ συνέβησαν οἱ γενοκτονίες Ἀρμενίων καὶ Ἑλλήνων, συμπεριφέρθηκαν καὶ συμπεριφέρονται δυστυχῶς ἀνὰ τοὺς αἰῶνες ἔναντι τῶν Ἑλλήνων Ἁγιοταφιτῶν μὲ πολλὴ σκληρότητα καὶ ἀγριότητα, ἐπιχειροῦντες νὰ κρατήσουν τὰ παρανόμως ἀποκτηθέντα καὶ νὰ ἀποκτήσουν ἀκόμη περισσότερα, χωρὶς νὰ ἔχουν κανένα ἱστορικὸ καὶ νομοκανονικὸ δικαίωμα, οὔτε ἀκόμη καὶ τὸ ἀποκρουστικὸ δίκαιο τοῦ ἰσχυροτέρου, ὅπως συνέβη μὲ τοὺς κατακτήσαντες στρατιωτικὰ τὴν Παλαιστίνη Λατίνους μέσω τῶν σταυροφοριῶν, ἀφοῦ οὐδέποτε οὔτε ὡς γηγενεῖς οὔτε ὡς κατακτητὲς ἀπέκτησαν σχέση μὲ τὴν γῆ τῆς Παλαιστίνης. Γεωγραφικὰ ἡ Ἀρμενία κατέχει τὴν γνωστὴ γεωγραφικὴ θέση στὴν Ἀνατολικὴ Μικρὰ Ἀσία. Ἐπὶ αἰῶνες ἦταν ἐπαρχία τῆς Ρωμανίας τοῦ Βυζαντίου, ἡ δὲ Ἐκκλησία της εἶχε περιορισμένη τοπικὴ δικαιοδοσία μέσα στὰ ἐθνικὰ γεωγραφικὰ ὅρια τῆς ἐπικρατείας τῶν Ἀρμενίων. Ὅπως ὁ πάπας, ὡς πατριάρχης τῆς Δύσεως, δὲν δικαιοῦται νὰ ἔχει ὁποιαδήποτε δικαιοδοσία στὴν γῆ τῆς Παλαιστίνης, ὅπου ἀποκλειστικὰ ἀσκεῖ τὴν ἐκκλησιαστικὴ δικαιοδοσία ὁ πατριάρχης τῶν Ἱεροσολύμων ἐπὶ κεφαλῆς τῆς Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος, ἔτσι καὶ ὁ Πατριάρχης τῶν Ἀρμενίων ἔχει τοπικὴ ἐκκλησιαστικὴ δικαιοδοσία στὰ γεωγραφικὰ ὅρια τῆς Ἀρμενίας.
       Ὁ πατριάρχης Ἱεροσολύμων Δοσίθεος, στὸ δωδέκατο βιβλίο τῆς Δωδεκαβίβλου, ἀφιερώνει πολλὰ κεφάλαια στὶς ἐναντίον τῶν Ἑλλήνων δολοπλοκίες καὶ ἀπάτες τῶν Ἀρμενίων, μὲ τὶς ὁποῖες κατόρθωναν ἰδιαίτερα μὲ τὴν προσφορὰ πολλῶν χρημάτων σὲ Τούρκους Βεζύρηδες καὶ ἄλλους ἀξιωματούχους, νὰ ἐξαγοράζουν ἱεροὺς τόπους καὶ λειτουργικὰ δικαιώματα. Τοὺς ὀνομάζει "κακότροπον γένος καὶ φονικόν", καὶ περιγράφει ἀναλυτικὰ πολλὲς ἀπάτες καὶ δολοπλοκίες τους γιὰ τὴν ἀπόκτηση ἱερῶν προσκυνημάτων. Παρουσιάζει μάλιστα τὴν ἐκδίκαση τοῦ αἰτήματος τῶν "τοῦ ποιῆσαι αὐτοὺς τὴν τάξιν τοῦ ἁγίου φωτὸς" ἀπὸ ἀνώτατο Τοῦρκο δικαστή, ὁ ὁποῖος δὲν ἄργησε νὰ ἐκδώσει σωστὴ ἀπόφαση καὶ μόνο ἀπὸ μία ἀπάντηση ποὺ ἔλαβε ἀπὸ ἐρωτηθέντα Ἀρμένιο: "Ἀπὸ τίνων δηλονότι ἔλαβεν ὁ Ὥμερ (=Ὁμὰρ) τὴν Ἱερουσαλὴμ καὶ ἀκούσας παρ' αὐτοῦ ὅτι ἀπὸ τῶν Ρωμαίων εἶπε. Καὶ τί κοινὸν λοιπὸν Ἀρμενίοις καὶ τῇ Ἱερουσαλῄμ; Καὶ λοιδορήσας τὸν Κατὴν ἦτοι τὸν Κριτὴν διὰ τὴν ἀναφορὰν (τὴν ὑπὲρ τῶν Ἀρμενίων) καὶ τοὺς γραμματεῖς δι' αὐτὸ τοῦτο, διωρίσατο εἶναι τὰ πρωτεῖα τῶν Ρωμαίων (= Ἑλλήνων) (βλ. σημ. 12).
      
Οὐδέποτε βέβαια τὸ Πατριαρχεῖο Ἱεροσολύμων παρενέβαλε ἐμπόδια στοὺς προσκυνητὰς ὁποιουδήποτε ἔθνους καὶ ὁποιασδήποτε χριστιανικῆς ὁμολογίας, ὅπως γίνεται μέχρι σήμερα, ὥστε νὰ ἔχουν ἐλεύθερη πρόσβαση στὰ Πανάγια Προσκυνήματα. Αὐτὸ ὅμως δὲν σημαίνει ὅτι θὰ τοὺς ἀναγνωρίσει καὶ δικαιώματα κατοχῆς καὶ ἰδιοκτησίας, μὲ καταπάτηση τῶν ἱστορικὰ καὶ ἐκκλησιολογικὰ ἰδικῶν του δικαίων. Αὐτὸ θὰ ἐσήμαινε νὰ ζητήσουμε οἱ Ἕλληνες καὶ ἄλλοι χριστιανικοὶ λαοὶ ἀπὸ τὸ Βατικανό, νὰ μᾶς ἀναγνωρίσει ἰδιόκτητους χώρους στὸν ναὸ τοῦ Ἁγίου Πέτρου στὴν Ρώμη, στὸν ναὸ τοῦ Ἁγίου Παύλου ἐπίσης ἢ στὶς κατακόμβες, ἐπειδὴ πηγαίνουμε νὰ προσκυνήσουμε ἐκεῖ τοὺς τάφους τῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν Μαρτύρων. Νὰ φθάσουμε μάλιστα μέχρι τοῦ σημείου νὰ παρεμποδίζουμε μὲ ποικίλους τρόπους τὶς ἀκολουθίες τῶν Λατίνων, ὅπως συστηματικὰ κάνουν μέχρι σήμερα μὲ μεγάφωνα καὶ ἄμουσες κραυγὲς στὸν ναὸ τῆς Ἀναστάσεως καὶ στὰ πέριξ Λατῖνοι καὶ Ἀρμένιοι.
       Κανένας δὲν ἠμπορεῖ ἱστορικὰ νὰ ἀρνηθεῖ τὸ γεγονὸς τῆς παρουσίας Ἀρμενίων στοὺς Ἁγίους Τόπους, ὅπως συνέβαινε καὶ συμβαίνει μὲ ὅλους τοὺς χριστιανικοὺς λαούς, λόγω τῆς ἰδιαίτερης καὶ μοναδικῆς γοητείας ποὺ ἀσκοῦν τὰ Πανάγια Προσκυνήματα. Ὅσο καιρὸ μάλιστα οἱ Ἀρμένιοι ἦσαν ἑνωμένοι μὲ τὴν Ὀρθόδοξη Καθολικὴ Ἐκκλησία, πρὶν δηλαδὴ νὰ παρασυρθοῦν ἀπὸ Σύρους στὴν αἵρεση τοῦ Μονοφυσιτισμοῦ καὶ στραφοῦν ἐπίσημα ἐναντίον τῆς Δ΄ ἐν Χαλκηδόνι Οἰκουμενικῆς Συνόδου, ἐγίνοντο δεκτοὶ στὶς Ὀρθόδοξες Μοναστικὲς ἀδελφότητας ὡς μοναχοί, ὅπως συνέβαινε στὴν Ἱερὰ Λαύρα τοῦ ἁγίου Σάββα, ὁ ὁποῖος μαζὶ μὲ τὸν ἅγιο Θεοδόσιο ἔσωσαν τὴν Ἐκκλησία Ἱεροσολύμων καὶ ὅλη τὴν Ἐκκλησία ἀπὸ τὸν Μονοφυσιτισμό, τὸν ὑποστηριχθέντα καὶ ἀπὸ βυζαντινοὺς αὐτοκράτορες.

    Δὲν μποροῦμε βέβαια στὰ μικρὰ πλαίσια ἑνὸς ἄρθρου νὰ παρουσιάσουμε ἀναλυτικὰ τὶς παράνομες ἐνέργειες τῶν Ἀρμενίων γιὰ ἁρπαγὴ ἱερῶν προσκυνημάτων καὶ δικαιωμάτων. Ἴσως μελλοντικῶς νὰ συνθέσουμε σὲ ἕνα ἄρθρο καὶ νὰ παρουσιάσουμε ὅσα ὁ πατριάρχης Δοσίθεος καὶ ἄλλοι τοὺς καταμαρτυροῦν. Θὰ περιορισθοῦμε μόνο στὴν ὲκ μέρους τοῦ Θεοῦ θαυματουργικὴ ἀπόρριψη τῆς μέχρι σήμερα ἐπαναλαμβανόμενης ἐπιθυμίας τους νὰ διώξουν τὸν Ἕλληνα πατριάρχη καὶ νὰ βγάλουν αὐτοὶ τὸ Ἅγιο Φῶς ἀπὸ τὸν Πανάγιο Τάφο. Ἤδη μνημονεύσαμε κάποια προσπάθειά τους ἐξαγορᾶς Ὀθωμανῶν ἀξιωματούχων,  ποὺ ἔφθασε μέχρι τὸν ἀρχιδικαστή, "τοῦ ποιῆσαι αὐτοὺς τὴν τάξιν τοῦ ἁγίου φωτός". Σύμφωνα λοιπὸν μὲ τὴν παράδοση τὸ 1549 οἱ Ἀρμένιοι κατόρθωσαν νὰ δωροδοκήσουν τὸν Τοῦρκο διοικητὴ ἢ κατ' ἄλλους τὸν ἴδιο τὸν Σουλτάνο Μουράτ, ὥστε νά ἀπαγορευθεῖ στὸν πατριάρχη Σωφρόνιο Δ΄ νὰ βγάλει τὸ Ἅγιο Φῶς, ἀντ' αὐτοῦ δὲ νὰ εἰσέλθει στὸν Πανάγιο Τάφο ὁ Ἀρμένιος Πατριάρχης. Οἱ φρουροὶ ἔκλεισαν τὴν Ἁγία Πόρτα καὶ ὁ πατριάρχης Σωφρόνιος μαζὶ μὲ τοὺς ἄλλους Ὀρθοδόξους κληρικοὺς καὶ μοναχοὺς ἔμειναν ἔξω ἀπὸ τὴν Πύλη προσευχόμενοι καὶ παρακαλοῦντες νὰ δώσει ὁ Θεὸς τὸ φῶς στοὺς Ἁγιοταφῖτες καὶ ὄχι στοὺς δολοπλόκους καὶ σφετεριστὰς Ἀρμενίους. Πράγματι τὴν ὁρισμένη ὥρα ποὺ βγαίνει τὸ Ἅγιο Φῶς σκίστηκε ἡ γρανιτένια ἐξωτερικὴ κολώνα ἀριστερὰ τῆς Πύλης, ποὺ μένει μέχρι σήμερα σχισμένη, καὶ ἀπὸ τὴν σχισμὴ βγῆκε τὸ Ἅγιο Φῶς καὶ ἄναψε τὰ κεριὰ ποὺ εἶχε στὰ χέρια του ὁ Ὀρθόδοξος Πατριάρχης, ἐνῶ ὁ Ἀρμένιος δὲν κατόρθωσε νὰ βγάλει τὸ Ἅγιο Φῶς καὶ ντροπιασμένος ἔφυγε. Λέγεται μάλιστα ὅτι τὸ ἀξιοθαύμαστο αὐτὸ γεγονὸς εἶδε καὶ τὸ μαρτύρησε ὁ ἐμίρης Τοῦνομ, ποὺ ἦταν φρουρὸς στὴν Ἁγία Πόρτα. Ἀπὸ τὸ θαῦμα αὐτὸ πίστεψε καὶ ἔγινε Χριστιανός, γι' αὐτὸ καὶ οἱ Τοῦρκοι τὸν σκότωσαν, ὥστε νὰ μὴ διαδοθεῖ τὸ γεγονός. Σύμφωνα μὲ ἄλλη ἐκδοχὴ ὁ ἐμίρης βρισκόταν πάνω στὸν μιναρὲ τοῦ παρακείμενου τζαμιοῦ καὶ προσευχόταν. Ὅταν ἀντελήφθη τὸ θαῦμα φώναξε: "Αὐτὴ εἶναι ἡ ἀληθινὴ πίστη", καὶ ἔπεσε κάτω στὴν γῆ χωρίς νὰ πάθει τίποτε. Οἱ Τοῦρκοι γιὰ τὴν ἀλλαξοπιστία του τὸν ἔκαψαν ζωντανό. Οἱ χριστιανοὶ πῆραν τὸ σῶμα του καὶ τὸ ἔθαψαν. Μέρος ἀπὸ τὰ ὀστά του φυλάσσεται στὸ Μοναστήρι τῆς Μεγάλης Παναγιᾶς (βλ. σημ. 13).

   
7. Τὸ χρέος ὅλων μας

       Αὐτὴ εἶναι, πέραν πάσης ἀμφιβολίας, ἡ ἀληθινὴ ἱστορικὰ καὶ ἐκκλησιολογικὰ εἰκόνα γιὰ τὰ Πανάγια Προσκυνήματα. Οἱ Ἁγιοταταφῖτες νομικὰ καὶ ἠθικά, κατὰ διαχρονικὴ ἀναγνώριση, εἶναι οἱ κληρονόμοι τῶν κτητόρων, ἀλλὰ καὶ οἱ ἔχοντες τὴν τοπικὴ ἐκκλησιαστικὴ δικαιοδοσία, ὡς ἐπίσκοποι, κληρικοὶ καὶ μοναχοὶ  τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων, τῆς Μητρὸς τῶν Ἐκκλησιῶν. Εἶναι μοναδικὸ προνόμιο ποὺ ἔδωσε ὁ Θεὸς ἀπὸ τοὺς Ἀποστολικοὺς Χρόνους, τὸ ἐνίσχυσε μὲ τὸ ἔργο τῶν ἁγίων Θεοστέπτων βασιλέων Κωνσταντίνου καὶ Ἑλένης καὶ τῶν ἄλλων εὐσεβῶν βασιλέων τῆς Ρωμανίας, ἀλλὰ καὶ ἀρχόντων Ρωμιῶν ἐπὶ Τουρκοκρατίας, ὡς καὶ τοῦ εὐσεβοῦς λαοῦ τῶν Ὀρθοδόξων, καὶ τὸ διατηρεῖ μέχρι σήμερα, παρὰ τὸ ὅτι οἱ ἐσχάτως ἀλλοιωμένοι σὲ Φράγκους Ρωμιοί, κληρικοὶ καὶ λαϊκοί, ἀκόμη καὶ μοναχοί, δὲν κατανοοῦν ἐπαρκῶς τὴν σημασία καὶ τὸ βάρος αὐτῆς τῆς τιμῆς. Ὅλοι οἱ χριστιανικοὶ λαοὶ κάνουν τὸ πᾶν, χρησιμοποιοῦν κάθε μέσο γιὰ νὰ νομιμοποιήσουν ἐλάχιστη πρόσβαση καὶ κατοχὴ στὰ Πανάγια Προσκυνήματα, νὰ ἀποκτήσουν μιὰ σπιθαμὴ ἐδάφους τῆς Ἁγίας Γῆς. Ἂν ἄλλα ἔθνη εἶχαν αὐτὸ τὸ προνόμιο, θὰ διέθεταν ἀπὸ πλευρᾶς προσώπων ὅ,τι ἐκλεκτότερο, ὅ,τι ἄριστο, γιὰ νὰ ἐκπροσωπεῖ τὴν Ἁγία Ρωμιοσύνη, τοὺς Ἁγίους Ἀποστόλους, τοὺς μεγάλους Ἁγίους Πατέρες καὶ ἀσκητὲς τῆς Παλαιστίνης. Ἀντὶ ὅμως νὰ ἐνισχύουμε μὲ ἀνθρώπινο δυναμικὸ καὶ μὲ ἄλλα μέσα τοὺς Ἁγιοταφῖτες, τοὺς ἀφήνουμε λίγους, πτωχοὺς καὶ καταφρονεμένους. Πῶς νὰ ἐπαρκέσουν καὶ νὰ ἀντέξουν τὸ τεράστιο βάρος τῆς φροντίδος καὶ τῆς διαφύλαξης τῶν Προσκυνημάτων, ἀλλὰ καὶ τῆς διαποίμανσης τοῦ ὀρθοδόξου ποιμνίου οἱ ἐλάχιστοι καὶ κουρασμένοι Ἁγιοταφῖτες; Πρέπει νὰ στείλουμε ἀνθρώπους ἰκανούς, ὑγιεῖς στὴν πίστη καὶ στὸ ἦθος, γιὰ νὰ ξεκουράσουν τοὺς παλιοὺς καὶ νὰ ἀνεβάσουν πνευματικὰ τὸ ἐπίπεδο τῆς Ἀδελφότητος.
       Ὅσοι τώρα πάντως βρίσκονται ἐκεῖ εἶναι ἄξιοι ἐπαίνων γιὰ τὶς θυσίες καὶ τοὺς κόπους τους καὶ ὄχι ἐξουθενωτικῶν καὶ ἰσοπεδωτικῶν σχολίων γιὰ τοὺς ἀγῶνες τους. Παλαιός, μὴ ἐπιζὼν Ἁγιοταφίτης, ὁ Μητροπολίτης Γάζης Στέφανος ἔλεγε σὲ Ἑλλαδῖτες προσκυνητές: "Νὰ εἶσθε ἐπιεικεῖς, πατέρες καὶ ἀδελφοί , ἂν δεῖτε κάτι στραβὸ ἐδῶ στοὺς Ἁγίους Τόπους. Πρέπει νά 'χει κανεὶς ὑπομονὴ μάρτυρα γιὰ νὰ ζήσει καὶ νὰ ἐργασθεῖ ὡς ὀρθόδοξος κληρικὸς ἐδῶ. Καὶ αὐταπάρνηση. Προσεύχεσθε νὰ μᾶς δίνει φωτισμὸ καὶ σύνεση ὁ Κύριος" (βλ. σημ. 14).
       Ὁ ἀρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Παπαδόπουλος ἀναφερόμενος στοὺς ἀγῶνες ποὺ ἔκαναν λατῖνοι καὶ Ἀρμένιοι, ὥστε νὰ περιληφθοῦν στὸ ἐπικυρούμενο τὸν 19ο αἰώνα καθεστὼς (Status Quo) ὡς συμμέτοχοι τῶν Ἑλλήνων, λέγει μεταξὺ ἄλλων τὰ ἑξῆς ἐπαινετικὰ γιὰ τοὺς Ἁγιοταφῖτες, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν σημασία ποὺ ἔδινε παλαιότερα τὸ Γένος στὰ Πανάγια Προσκυνήματα: "Οἱ ἀγῶνες οὗτοι ὑπῆρξαν, δυστυχῶς, λυπηρὸν θέαμα δεινῆς διαμάχης τῶν χριστιανικῶν λαῶν περὶ τὸν ἅγιον τοῦ Κυρίου Τάφον, ἀλλ' οἱ Ἕλληνες, ἀνέκαθεν κατέχοντες τὰ ἱερὰ Προσκυνήματα, ἱδρυταὶ αὐτῶν, κτήτορες καὶ ἀνακαινισταὶ γενόμενοι, ἐπὶ μακροὺς χαλεποὺς αἰῶνας φυλάξαντες αὐτά, ἀγωνισθέντες ὑπὲρ αὐτῶν πρὸ τῆς σταυροφορικῆς κινήσεως τῶν ἄλλων χριστιανικῶν λαῶν καὶ μετ' αὐτήν, καθῆκον εἶχον ν' ἀμυνθῶσι καὶ νὰ ὑποστηρίξωσι τὴν "πατρικὴν καὶ προγονικὴν αὐτῶν κληρονομίαν", ὡς ἔλεγεν ὁ μέγας Πατριάρχης Δοσίθεος, ἐν κρισιμωτάτη περιστάσει τοῦ προσκυνηματικοῦ ἀγῶνος. Ἐν τῇ ἀμύνῃ αὐτῶν ταύτῃ εὐρέθησαν, κατ' ἀρχάς, ἀνίσχυροι  ἵν' ἀγωνισθῶσι πρὸς πολυδυνάμους ἀντιπάλους, οὐ μόνον πλοῦτον ἀλλὰ καὶ πολιτικὰ μέσα μεταχειριζομένους πρὸς ἐπικράτησιν ἐν τοῖς Προσκυνήμασιν. Εὐτυχῶς ὅμως διωργανώθη μὲν ἐσωτερικῶς ἡ Ἁγιοταφιτικὴ Ἀδελφότης, ἔτυχε δὲ τἡς ὁλοπροθύμου συνδρομῆς τοῦ Ἑλληνικοῦ Γένους, ὅπερ ἀντιπροσώπευεν ἐν τοῖς Προσκυνήμασιν. Ἄνευ τῶν ἐκτάκτων καὶ κολοσσιαίων ἠθικῶν καὶ ὑλικῶν θυσιῶν τοῦ Γένους ἀδύνατος ἦτο ἡ διεξαγωγὴ τοῦ ἀγῶνος. Κατ' αὐτὸν πολὺ εὐλόγως ἐθεωρήθη τὸ ζήτημα τῶν Προσκυνημάτων, ὡς ζήτημα αὐτῆς τῆς ὑπάρξεως τῆς ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἐν τῇ Ἀνατολῇ, ζήτημα αὐτῆς τῆς ὑπάρξεως τοῦ Ἑλληνικοῦ Γένους, ὡς ὀρθοδόξου χριστιανικοῦ. Ὁ κίνδυνος τοῦ ἁγίου Τάφου ἐφαίνετο μείζων παντὸς ἄλλου ἐθνικοῦ καὶ θρησκευτικοῦ κινδύνου, τούτου δ' ἕνεκα ἡ ἀπαίτησις ἀδιαπαύστων θυσιῶν εὕρισκεν, ἐπὶ αἰῶνας ὁλοκλήρους, πρόθυμον τὸ Γένος. Τὰ ζητήματα τοῦ ἁγίου Τάφου, πάγκοινον προκαλοῦντα τὸ ἐνδιαφέρον, ἦσαν τὰ μόνα ζητήματα ἐν οἷς ἐλευθέρως ἐξεδηλοῦτο τὸ φρόνημα αὐτοῦ, ἐν τῇ συνειδήσει δὲ αὐτοῦ ὁ ἅγιος Τάφος μετὰ τῶν λοιπῶν ἁγίων Προσκυνημάτων προσέλαβεν ὅλως ἔκτακτον σημασίαν. Ἡ συχνὴ ἐμφάνισις τῶν Ἁγιοταφιτῶν καὶ τῶν Πατριαρχῶν τῆς Ἱερουσαλήμ, ἀνὰ τὰς πόλεις καὶ τὰ χωρία, τὸ προσκύνημα τῶν ἑτησίως μεταβαινόντων εἰς Παλαιστίνην καὶ διὰ κωδωνοκρουσιῶν καὶ λιτανειῶν γινομένων, κατὰ τὴν ἐπάνοδον, δεκτῶν, τ' ἀνηρτημένα ἐν ἑκάστω ναῷ τῶν πόλεων καὶ τῶν χωρίων <<κυτία τοῦ ἁγίου Τάφου>>, αἱ Ἐγκύκλιοι τῶν Πατριαρχῶν, αἱ ἀφηγήσεις περὶ τῶν ἀγώνων τῶν ἑλληνικῶν Μοναχῶν κατὰ τῶν <<Φράγκων>> καὶ τῶν Ἀρμενίων, πάντα ταῦτα ὑπέθαλπον τὴν μεγάλην καὶ ἐνθουσιώδη ἀγάπην τοῦ Γένους πρὸς τὰ Προσκυνήματα, ἐντεταμένην καὶ ἀδιάπτωτον συνεκράτουν τὴν προσοχὴν αὐτοῦ, εἴδομεν δὲ ὁπόση ὑπῆρξεν ἡ ἀγάπη αὐτὴ κατὰ τὴν ἀνοικοδόμησιν τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως, ἧτις εὐλόγως ἐθεωρήθη ὡς "θαῦμα τῆς πίστεως τῶν Ἑλλήνων". Αὕτη δὲ ἡ ἀφοσίωσις πρὸς τὸν ἅγιον Τάφον καὶ ἡ ἀγάπη ἤσκησε σπουδαιοτάτην ἐπιρροὴν ἐπὶ τῆς Θρησκευτικῆς καὶ ἠθικῆς καταστάσεως τοῦ Ἑλληνικοῦ Γένους, ὑπῆρξε, κατὰ μέγα μέρος, εἷς τῶν ζωτικωτέρων παραγόντων τοῦ ἀκαταβλήτου ἐκείνου φανατισμοῦ, πρὸς ἀπόκρουσιν τῆς σκανδαλώδους κατηχήσεως τῶν προπαγανδῶν πρὸς θρησκευτικὴν ἀποπλάνησιν τοῦ λαοῦ συντόνως ἐργαζομένων, καὶ τῆς ἀφοσιώσεως τῶν Ἑλλήνων εἰς τὴν θρησκείαν καὶ τὰς παραδόσεις τῶν πατέρων.  Ἡ ἠθικὴ αὕτη σημασία τοῦ ὑπὲρ τῶν Προσκυνημάτων ἀγῶνος ἦτο καταληπτὴ καὶ ἐξεδηλοῦτο ἐν πάσῃ εὐκαιρίᾳ . Πάντες κατενόουν ὅτι ὁ ἐκτοπισμὸς τῶν Ἑλλήνων ἐκ τῶν Προσκυνημάτων ἔμελλε νὰ ἔχῃ σοβαρὰ ἐπακολουθήματα διὰ τὴν ὀρθοδοξίαν  " (βλ. σημ. 15).

    Χρειάζεται ἀπὸ ὅλους καὶ ἀπὸ τοὺς Ἁγιοταφῖτες ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τοὺς ἀπανταχοῦ τῆς γῆς ἄρχοντες καὶ λογίους τοῦ Γένους νὰ ζωντανέψουμε αὐτὴν τὴν ὡραία εἰκόνα τῆς σύντονης καὶ ὁμόθυμης προσπαθείας ὑπὲρ τῶν Παναγίων Προσκυνημάτων. Ἡ μὲν Ἁγιοταφιτικὴ Ἀδελφότης ἐσωτερικὰ νὰ διοργανωθεῖ καὶ νὰ ἐνισχυθεῖ, ὅλοι δὲ νὰ ὑποκινήσουμε τὴν ἀγάπη τῶν πιστῶν καὶ ἰδιαίτερα τῶν νέων πρὸς τὸν Πανάγιο Τάφο καὶ τὰ ἄλλα Ἱερὰ Προσκυνήματα τῆς Ἁγίας Γῆς.

    Μποροῦμε μὲ πολλὲς ἐνέργειες νὰ ἀποθαρρύνουμε τοὺς ἀλλοεθνεῖς καὶ ἑτεροδόξους νὰ ἐγείρουν διαρκῶς διεκδικήσεις καὶ προβλήματα. Οἱ Ἕλληνες πολιτικοὶ καὶ διπλωμάτες, ὡς διάδοχοι τῶν ἀξιωματούχων τῆς Ρωμανίας τοῦ Βυζαντίου, ἀλλὰ καὶ τῶν ἀρχόντων καὶ λογάδων τοῦ Γένους ἐπὶ Τουρκοκρατίας, πρέπει νὰ ἀντιληφθοῦν ὅτι ἡ διατήρηση τῶν Παναγίων Προσκυνημάτων εἶναι μεῖζον ἐθνικὸ καὶ ἐκκλησιαστικὸ θέμα, πρώτης προτεραιότητος. Οἱ ἐκκλησιαστικοὶ ταγοὶ στὶς ἀνταλλαγὲς ἐπισκέψεων καὶ φιλοφρονήσεων πρὸς τοὺς Ἀρμενίους νὰ θέσουν μὲ αὐστηρότητα τὸ θέμα τῆς συμπεριφορᾶς τῶν ὁμοεθνῶν τους, εἰ δ' ἄλλως νὰ διακόψουν κάθε σχέση καὶ κάθε διάλογο, γιὰ νὰ συνετισθοῦν καὶ οἱ Λατῖνοι, οἱ οὐδέποτε ἐγκαταλείψαντες τὰ σχέδια τους καὶ ἀναμένοντες τὴν κατάλληλη εὐκαιρία νὰ ἀνατρέψουν πρὸς περαιτέρω ὄφελός των τὸ ὑφιστάμενο Καθεστώς (Status Quo), ποὺ ἤδη ἀδικεῖ τοὺς Ἁγιοταφῖτες. Οἱ τοπικοὶ ἄρχοντες, νομάρχες, δήμαρχοι κ.ἄ., καλούμενοι κάθε χρόνο στὶς τελετὲς τῶν Ἀρμενίων γιὰ τὴν γενοκτονία ἀπὸ τοὺς Τούρκους, γιὰ τὴν ὁποία ὄντως ἀξίζουν τὴν συμπάθειά μας, νὰ βροῦν τρόπο νὰ δείξουν τὴν δυσαρέσκειά τους. Καλὲς εἶναι οἱ δημόσιες σχέσεις καὶ οἱ ψηφοθηρίες πρὸς  τὶς μειονότητες, ἀλλὰ ὄχι νὰ προσβάλλεται καὶ ἡ ἱστορικὴ εὐαισθησία τῆς πλειονότητος τῶν Ὀρθοδόξων Ἑλλήνων. Οἱ ἐπίσκοποι καὶ οἱ ἡγούμενοι νὰ μὴ προφασίζονται τὴν τωρινὴ κατάσταση ὡς λόγο ἀρνήσεως νὰ στείλουν στὰ Ἱεροσόλυμα κληρικοὺς καὶ μοναχούς . Ἂν δὲν μεταβοῦν νέα πρόσωπα, νέο δυναμικό, πῶς θὰ ἀλλάξει ἡ κατάσταση; Οἱ πνευματικοὶ καὶ οἱ Γεροντάδες στὸν κόσμο, ἂς κατευθύνουν μερικὰ πνευματικά τους παιδιὰ πρὸς τὰ Ἱεροσόλυμα. Εἶναι ἐγωϊσμὸς νὰ τὰ θέλουν ὅλα γύρω τους. Οἱ σύλλογοι πολυτέκνων, οἱ πολύτεκνοι ἀλλὰ καὶ οἱ ὀλιγότεκνοι γονεῖς, ἂς φροντίσουν νὰ ἐνισχύσουν τὴν πολὺ καλὴ Πατριαρχικὴ σχολὴ τῆς Σιὼν (Γυμνάσιο καὶ Λύκειο) μὲ τὴν ἐγγραφὴ μαθητῶν. Ἡ διαμονὴ καὶ ἡ σίτισή τους εἶναι ἐντελῶς δωρεάν, ἀκόμη καὶ οἱ προοπτικὲς περαιτέρω σπουδῶν σὲ ἑλληνικὰ πανεπιστήμια, ἂν δὲν θελήσουν νὰ γίνουν κληρικοὶ καὶ μοναχοί, μέλη τῆς Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος. Δυνατὴ Ἁγιοταφιτικὴ Ἀδελφότητα, ἀριθμητικὰ καὶ πνευματικά, λειτουργεῖ ἀποτρεπτικὰ πρὸς ἄνομες διεκδικήσεις καὶ ἐκδηλώσεις.
      
Καὶ πρὸ παντὸς νὰ προσευχόμαστε ὅλοι μας νὰ ἀποκτήσει τὸ Γένος ἐσωτερικὴ ἑνότητα καὶ συμφωνία ἐπὶ τῶν τιμαλφῶν ποὺ παραλάβαμε, καὶ ποὺ τώρα ἀπρόσεκτα ἀφήνουμε νὰ περιφρονοῦνται καὶ νὰ ἀτιμάζονται μὲ τὴν δική μας συνέργεια. Ἂν ἀδιαφορήσουμε γιὰ τὶς παραδόσεις, τὶς ἀξίες, τοὺς πατρογονικοὺς θησαυρούς μας, τὴν κληρονομιά μας, θὰ ἔλθουν ἄλλοι νὰ τὰ κληρονομήσουν καὶ μεῖς θὰ μείνουμε μὲ ἄδεια χέρια. Δὲν θὰ μποροῦν οὔτε τὰ παιδιά μας νὰ ξαναποκτήσουν, διότι θὰ ἔχουμε σκοτώσει τὴ μνήμη τους, δὲν θὰ ἔχουν τίποτε μέσα τους, καὶ ὡς ἐκ τούτου "
οὐκ ἂν λάβοις παρὰ τοῦ μὴ ἔχοντος ". Ἡ θανάτωση τῆς μνήμης τῶν νέων εἶναι ὁ μεγαλύτερος καὶ πιὸ ὕπουλος κίνδυνος γιὰ τὸ Γένος, ἡ χειρότερη γενοκτονία, ἐπειδὴ εἶναι κρυφὴ καὶ ἀδιόρατη. Δὲν γίνεται μὲ ὅπλα, ἀλλὰ μὲ τὴν σχολικὴ παιδεία καὶ τὴν ἀδίστακτη τηλεοπτικὴ καταστροφὴ τῶν ἀξιῶν, ποὺ μᾶς συντήρησαν ἐπὶ αἰῶνες.

 

  •  1. Ματθ. 5,39: "Ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν μὴ ἀντιστῆναι τῷ πονηρῷ ἄλλ' ὅστις σε ραπίσει ἐπὶ τὴν δεξιὰν σιαγόνα, στρέψον αὐτῷ καὶ τὴν ἄλλην".
  • 2. Σχετικὰ μὲ τοὺς Ἀρμένιους καὶ περὶ τοῦ ἂν εἶναι Ὀρθόδοξοι βλ. Πρωτοπρεσβυτέρου Θεοδώρου Ζήση, "Εἶναι οἱ Ἀρμένιοι Ὀρθόδοξοι; Οἱ θέσεις τοῦ Μ. Φωτίου", εἰς Θεοδώρου Ζήση, Τὰ ὅρια τῆς Ἐκκλησίας, Οἰκουμενισμὸς καὶ Παπισμός, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 126-154. Τοῦ αὐτοῦ, "Ἡ "Ὀρθοδοξία" τῶν Ἀντιχαλκηδονίων Μονοφυσιτῶν", Αὐτόθι σελ. 104-125.
  • 3. Βλ. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος, Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων, Ἔκδοσις δευτέρα ἐπηυξημένη, Ἀθῆναι 1970, σελ. 286-287.
  • 4. Βλ. J. Mischaud, Histoire des Croisades, Paris 1856, τομ.1, σελ. 291. Τὸ γεγονὸς διηγεῖται ὡς ἑξῆς ὁ ἀρχιεπίσκοπος καθηγητὴς Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, ἐνθ' ἀνωτ., σελ. 426-427: "Διηγεῖται αὐτόπτης Λατῖνος μάρτυς, ὁ Πουλχέριος, ὁ μετὰ ταῦτα γενόμενος Πατριάρχης, ὅτι κατὰ τὸ ἔτος ἐκεῖνο οὐδαμῶς ἐπεφαίνετο τὸ ἅγιον Φῶς, παρὰ πάσας τὰς τελεσθείσας λιτανείας, καθ' ἃς ἐψάλλετο τὸ "Κύριε Ἐλέησον" ὑπὸ πάντων τῶν λιτανευόντων. "Κατελήφθημεν ὑπὸ μεγίστης λύπης καὶ θλίψεως. Πόσαι ἀνακραυγαὶ πρὸς τὸν Κύριον! πόσοι στεναγμοί, πόσοι ὀδυρμοί! Διότι ἐν ὀδυρμοῖς πάντες ἐψάλλομεν "Κύριε Ἐλέησον" ἵνα διὰ τῆς ψαλμωδίας ἐκζητήσωμεν τὸ ἔλεος τοῦ Κυρίου, ἀλλὰ καὶ καθικετεύοντες αὐτὸν οὐδαμῶς ἐλαμβάνομεν τὸ ζητούμενον.  Ἐγένετο ἤδη ἑσπέρα καὶ ἡ ἡμέρα ἔληξε καὶ ἐπειδὴ ἐσκέφθημεν, ὅτι ἕνεκα τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν συνέβη, ὅ,τι ἐν ἄλλοις χρόνοις δὲν συνέβη, ἕκαστος ἡμῶν ἀπεφάσισεν ἐνδομύχως νὰ διορθωθῆ, ἐν οἷς ἐξήμαρτε πρὸς τὸν Θεόν". Τὸ ἅγιον Φῶς δὲν ἐφάνη οὔτε κατὰ τὴν πρωΐαν τοῦ Πάσχα, ὁ Βασιλεὺς Βαλδουῖνος ἄπελπις προσηύχετο πρὸ τοῦ Ἁγίου Τάφου, ὁ λατινικὸς κλῆρος εὑρέθη εἰς λίαν δυσάρεστον θέσιν, ἀγνοῶν ἂν ἔπρεπε νὰ τελέση ἢ οὐ τὴν ἑορτὴν τοῦ Πάσχα, ἄνευ ἁγίου Φωτός. Ἐν τοιαύτῃ ἀγωνιώδει καταστάσει διατελοῦντες οἱ λατῖνοι ἀπεφάσισαν νὰ ἐξελθῶσι τοῦ Ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως. Οἱ ἐναπολειφθέντες ὅμως ἐν αὐτῷ Ἕλληνες θερμότεροι ἐγένοντο περὶ τὰς εὐχάς, ἀκολουθούμενοι δὲ ὑπὸ τῶν Ἰακωβιτῶν καὶ Ἀρμενίων, ἐλιτάνευσαν, ἱκέτευσαν τὸν Θεὸν καὶ τὸ ἅγιο Φῶς ἐπεφάνη, πληρῶσαν ὅλον τὸν Ναόν. Ἐν ἀλαλαγμῷ προσέτρεξαν οἱ λατῖνοι ἵνα λάβωσι παρὰ τῶν Ἑλλήνων τὸ Φῶς. Ἐπαναλαμβάνομεν ὅτι τὸ ἐπεισόδιον τοῦτο διηγεῖται αὐτόπτης λατῖνος, ὅπως δὲ κὰν θελήση νὰ ἐξηγήση τις αὐτό, ἀναντίρρητον εἶνε, ὅτι οἱ ταπεινωθέντες καὶ περιφρονηθέντες ὑπὸ τῶν σταυροφόρων Ἕλληνες ἐξυψώθησαν δι' αὐτοῦ. Ἔκτοτε δὲ ἡ τελετὴ τοῦ ἁγίου Φωτὸς καὶ ἐπὶ τῶν σταυροφόρων ἔτι παρέμειναν ὡς καθαρῶς ἑλληνικὴ τελετή".
  • 5.Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, Αὐτόθι, σελ. 433, 435.
  • 6. Αὐτόθι, 438-439.
  • 7.Αὐτόθι 503.
  • 8.Αὐτόθι 504-505
  • 9.Αὐτόθι 507.
  • 10. Δοσιθέου Ἱεροσολύμων, Περὶ τῶν ἐν Ἱεροσολύμοις Πατριαρχευσάντων ἡ παράγραφος 9. Βλ. καὶ Εἰσαγωγὴν Ἀρχιμ. Εἰρηναίου Δεληδήμου εἰς τὸ πολύτομο ἔργο τοῦ Δοσιθέου Ἱεροσολύμων, Ἱστορία περὶ τῶν ἐν Ἱεροσολύμοις πατριαρχευσάντων, ἄλλως καλουμένη, Δωδεκάβιβλος, Θεσσαλονίκη 1982, τομ. Α΄, σελ. κη΄, εκδ. Βασ. Ρηγοπούλου.
  • 11. Ἀρχιεπισκόπου Διοκαισαρείας Ἰακώβου Καπενεκᾶ, Οἱ Ἅγιοι Τόποι τῆς Παλαιστίνης καὶ τὸ Τάγμα τῶν Ἁγιοταφιτῶν, Ἱεροσόλυμα 1989, σελ. 144 καὶ 166.
  • 12. Δοσιθέου Ἱεροσολύμων, ἐνθ' ἀνωτ., τόμ. ιβ΄, σελ. 92 καὶ 106. Βαρεῖς χαρακτηρισμοὺς ὅπως "φιλάρπαγες", "θρασεῖς", φθονεροὶ χρησιμοποιεῖ γιὰ τοὺς Ἀρμενίους καὶ ὁ Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, ἐνθ' ἀνωτ., σελ. 715, 755, 757.
  • 13. Βλ. Ζ. Ραπτοπούλου, Θεολόγου, Ταξιδεύοντας στὴν Ἁγία Γῆ, Λεμεσὸς 1999, σελ. 56-57. Θωμᾶ Τσουλιᾶ, Πρωτοπρεσβυτέρου- Θεολόγου, Τὰ Πανάγια Προσκυνήματα τῶν Ἁγίων Τόπων καὶ τοῦ θεοβαδίστου Ὄρους Σινᾶ, Κατερίνη 1991, σελ,46-47.
  • 14. Ἀρχιμανδρίτου Ἰωαννικίου (Κοτσώνη), Ἐκεῖ περπάτησε ὁ Θεός, Ὀδοιπορικὸ στοὺς Ἁγίους Τόπους, ἐκδ. Ἱ. Ἡσυχαστηρίου Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς, Κουφάλια Θεσσαλονίκης 1990, σελ. 26-27.
  • 15. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, Αὐτόθι, σελ. 860-862.


  


active³ 5.0 · IPS κατασκευή ιστοσελίδων · Όροι χρήσης